Nếu không có một kế hoạch phục hồi chức năng bài bản, bệnh nhân có thể đối mặt với nguy cơ cứng khớp, teo cơ, suy giảm khả năng vận động vĩnh viễn, làm giảm sút nghiêm trọng kết quả của ca phẫu thuật trước đó. Vậy phục hồi chức năng là gì? Tại sao nó lại có vai trò sống còn trong lĩnh vực Chấn thương chỉnh hình (CTCH)? Quy trình và các phương pháp được áp dụng ra sao?
Phục hồi chức năng là gì?
Phục hồi chức năng (tiếng Anh: Rehabilitation) là một quá trình y tế toàn diện, sử dụng tổng hợp các biện pháp y học, kỹ thuật, giáo dục và xã hội nhằm mục đích phục hồi và cải thiện tối đa các chức năng của cơ thể đã bị suy giảm hoặc bị mất do chấn thương, bệnh tật hay phẫu thuật.
Mục tiêu cuối cùng của phục hồi chức năng không chỉ là chữa lành vết thương mà là giúp người bệnh tái hòa nhập một cách tối đa với cuộc sống thường ngày, bao gồm khả năng tự chăm sóc bản thân, tham gia lao động và các hoạt động xã hội.
Phân biệt Phục hồi chức năng và Vật lý trị liệu
Đây là một điểm quan trọng cần làm rõ. Nhiều người thường sử dụng hai thuật ngữ này thay thế cho nhau, nhưng thực tế chúng có sự khác biệt:
- Phục hồi chức năng (PHCN) là một khái niệm rộng lớn, là quá trình tổng thể với mục tiêu toàn diện. Quá trình này có thể cần sự phối hợp của một đội ngũ đa chuyên ngành (bác sĩ, kỹ thuật viên vật lý trị liệu, kỹ thuật viên hoạt động trị liệu, chuyên gia tâm lý…).
- Vật lý trị liệu (VLTL) là một phương pháp, một công cụ cốt lõi và không thể thiếu trong quá trình PHCN. Nó tập trung vào việc sử dụng các bài tập, kỹ thuật bằng tay và tác nhân vật lý để cải thiện chức năng vận động.
Nói cách khác, vật lý trị liệu là một phần quan trọng để đạt được mục tiêu lớn hơn là phục hồi chức năng.
Lợi ích phục hồi chức năng trong chấn thương chỉnh hình
Trong lĩnh vực Chấn thương chỉnh hình (CTCH), vai trò của phục hồi chức năng là không thể bàn cãi. Một phác đồ PHCN được bắt đầu sớm và thực hiện đúng cách sẽ mang lại những lợi ích vàng:
Tối ưu hóa kết quả phẫu thuật: Một ca mổ thành công về mặt kỹ thuật có thể trở nên thất bại nếu bệnh nhân không tập luyện PHCN đúng cách. PHCN đảm bảo rằng các cấu trúc được sửa chữa (xương, sụn, dây chằng) sẽ hoạt động một cách linh hoạt và vững chắc.
Đẩy nhanh quá trình lành thương: Các bài tập vận động phù hợp giúp tăng cường lưu thông máu, mang oxy và dinh dưỡng đến vùng tổn thương, từ đó thúc đẩy quá trình liền xương, lành sẹo và phục hồi mô mềm.
Giảm đau và sưng nề: Các kỹ thuật vật lý trị liệu như chườm lạnh, siêu âm, điện trị liệu và các bài tập vận động nhẹ nhàng giúp kiểm soát hiệu quả tình trạng đau và sưng sau chấn thương hoặc phẫu thuật.
Phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm: Đây là lợi ích cực kỳ quan trọng. PHCN giúp ngăn ngừa:
- Teo cơ: Tình trạng cơ bắp yếu đi và nhỏ lại do bất động lâu ngày.
- Cứng khớp: Khớp bị hạn chế tầm vận động do bao khớp và các mô mềm xung quanh bị co rút.
- Huyết khối tĩnh mạch sâu: Cục máu đông hình thành trong tĩnh mạch do ít vận động, có thể gây nguy hiểm tính mạng nếu di chuyển lên phổi.
Khôi phục tầm vận động khớp (ROM): Giúp khớp có thể gập, duỗi và xoay chuyển một cách linh hoạt như trước khi bị chấn thương.
Tăng cường sức mạnh và sức bền cơ bắp: Các bài tập có kháng trở giúp xây dựng lại sức mạnh cho các nhóm cơ bị suy yếu, đảm bảo sự ổn định cho khớp và toàn bộ cơ thể.
Giúp người bệnh sớm quay trở lại công việc và sinh hoạt: Mục tiêu cuối cùng là giúp bệnh nhân có thể tự đi lại, làm việc, chơi thể thao và tận hưởng cuộc sống một cách độc lập và tự tin.
Đối tượng cần phục hồi chức năng
Trong Chấn thương chỉnh hình, gần như tất cả các bệnh nhân sau điều trị (cả phẫu thuật và bảo tồn) đều cần đến phục hồi chức năng. Các nhóm đối tượng chính bao gồm:
Bệnh nhân sau phẫu thuật Chấn thương chỉnh hình:
- Phẫu thuật kết hợp xương do gãy xương (tay, chân, cột sống…).
- Phẫu thuật thay khớp (khớp háng, khớp gối, khớp vai).
- Phẫu thuật tái tạo dây chằng (đặc biệt là dây chằng chéo trước khớp gối).
- Phẫu thuật cột sống (thoát vị đĩa đệm, trượt đốt sống…).
- Phẫu thuật chuyển gân, nối gân.
Bệnh nhân sau chấn thương điều trị bảo tồn (không phẫu thuật):
- Sau khi tháo bột/nẹp do gãy xương.
- Bong gân, trật khớp đã được nắn chỉnh.
- Tổn thương sụn, rách cơ, viêm gân.
Người mắc các bệnh lý cơ xương khớp mãn tính:
- Thoái hóa khớp, viêm khớp dạng thấp.
- Đau lưng, đau cổ vai gáy mãn tính.
- Vẹo cột sống.
Bệnh nhân sau phẫu thuật cắt cụt chi: Cần PHCN để làm quen và sử dụng chi giả một cách thành thạo.
Các phương pháp phục hồi chức năng
Một chương trình PHCN toàn diện sẽ kết hợp linh hoạt nhiều phương pháp khác nhau, bao gồm:
Vật lý trị liệu: Như đã đề cập, đây là phương pháp chủ đạo.
- Vận động trị liệu: Các bài tập từ thụ động, chủ động có trợ giúp đến chủ động có kháng trở.
- Trị liệu bằng tay: Các kỹ thuật nắn chỉnh, di động khớp, xoa bóp mô mềm.
- Sử dụng các tác nhân vật lý: Nhiệt trị liệu (nóng/lạnh), điện trị liệu (sóng siêu âm, dòng điện giảm đau TENS, kích thích điện cơ), thủy trị liệu (tập dưới nước)…
Hoạt động trị liệu: Giúp bệnh nhân học lại và thích nghi với các hoạt động sinh hoạt hàng ngày (ADLs) như ăn uống, mặc quần áo, tắm rửa, di chuyển trong nhà… Kỹ thuật viên sẽ hướng dẫn bệnh nhân cách thực hiện các công việc này một cách an toàn và hiệu quả với tình trạng thể chất hiện tại.
Sử dụng dụng cụ trợ giúp và chỉnh hình: Hướng dẫn bệnh nhân sử dụng đúng cách các dụng cụ như nạng, khung tập đi, xe lăn, nẹp chỉnh hình… để hỗ trợ quá trình di chuyển và bảo vệ vùng tổn thương.
Quy trình phục hồi chức năng chuẩn y khoa
Một quy trình phục hồi chức năng trong CTCH thường được chia thành các giai đoạn rõ ràng, mỗi giai đoạn có mục tiêu và phương pháp riêng. Việc tuân thủ đúng trình tự các giai đoạn này là yếu tố quyết định sự thành công.
Giai đoạn 1: Giai đoạn cấp tính (Ngay sau chấn thương/phẫu thuật – thường từ 1-2 tuần đầu)
- Mục tiêu: Kiểm soát đau, giảm sưng viêm, bảo vệ vùng tổn thương, ngăn ngừa biến chứng và duy trì tầm vận động của các khớp lân cận.
- Phương pháp: Áp dụng nguyên tắc RICE (Nghỉ ngơi, Chườm lạnh, Băng ép, Kê cao), các bài tập gồng cơ tĩnh, vận động thụ động nhẹ nhàng.
Giai đoạn 2: Giai đoạn phục hồi sớm (Giai đoạn bán cấp – từ tuần 2 đến tuần 6)
- Mục tiêu: Dần dần lấy lại tầm vận động của khớp bị ảnh hưởng, bắt đầu kích hoạt lại các cơ bị suy yếu, cải thiện tuần hoàn.
- Phương pháp: Chuyển từ bài tập thụ động sang chủ động có trợ giúp và chủ động, bắt đầu các bài tập chịu một phần trọng lượng cơ thể (nếu được phép).
Giai đoạn 3: Giai đoạn tăng cường sức mạnh và chức năng (Từ tuần 6 trở đi)
- Mục tiêu: Xây dựng lại sức mạnh, sức bền và sự kiểm soát của cơ bắp; cải thiện khả năng thăng bằng và cảm thụ bản thể (khả năng nhận biết vị trí của khớp).
- Phương pháp: Tập các bài tập có kháng trở tăng dần (dây thun, tạ), các bài tập thăng bằng, bài tập chức năng mô phỏng hoạt động hàng ngày.
Giai đoạn 4: Giai đoạn quay trở lại hoạt động chuyên biệt
- Mục tiêu: Chuẩn bị cho bệnh nhân quay trở lại các hoạt động có yêu cầu cao hơn như chơi thể thao, làm việc nặng.
- Phương pháp: Các bài tập mô phỏng động tác thể thao (chạy, nhảy, xoay người), các bài tập nhanh, mạnh và linh hoạt. Giai đoạn này đòi hỏi sự giám sát chặt chẽ để tránh tái chấn thương.
Một số lưu ý khi điều trị phục hồi chức năng
Một số lưu ý cần thiết cho bệnh nhân và gia đình trong giai đoạn phục hồi chức năng để giúp quá trình diễn ra thuận lợi và hiệu quả:
- Bắt đầu càng sớm càng tốt: Việc trì hoãn PHCN có thể dẫn đến hậu quả khó khắc phục như cứng khớp, teo cơ. Hãy bắt đầu ngay khi có chỉ định của bác sĩ.
- Sự kiên trì và chủ động của người bệnh là số 1: Bác sĩ và kỹ thuật viên chỉ là người hướng dẫn. Kết quả phụ thuộc phần lớn vào sự nỗ lực, kiên trì và tuân thủ của chính bạn.
- Chọn cơ sở y tế uy tín: Hãy tìm đến các bệnh viện, trung tâm PHCN có đội ngũ chuyên gia giàu kinh nghiệm và trang thiết bị hiện đại.
- Lắng nghe cơ thể: Cần phân biệt giữa cảm giác mỏi cơ dễ chịu sau khi tập và cơn đau nhói, bất thường. Nếu thấy đau tăng lên, hãy báo ngay cho kỹ thuật viên.
- Dinh dưỡng và nghỉ ngơi hợp lý: Cung cấp đủ protein, vitamin và khoáng chất, kết hợp với ngủ đủ giấc sẽ giúp cơ thể có đủ nguồn lực để phục hồi.
Trong Chấn thương chỉnh hình, phẫu thuật hay các biện pháp điều trị ban đầu chỉ là một nửa của chặng đường. Nửa còn lại, quyết định bệnh nhân có thể đi lại vững vàng, vận động linh hoạt và tìm lại niềm vui trong cuộc sống hay không, phụ thuộc hoàn toàn vào quá trình phục hồi chức năng. Đây là một khoản đầu tư xứng đáng về thời gian và công sức cho chính sức khỏe và tương lai của bạn. Hãy chủ động tham gia vào quá trình này dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia y tế để đạt được kết quả phục hồi tốt nhất có thể.
Có thể bạn quan tâm:
