Đối với người bệnh chạy thận nhân tạo, việc tuân thủ một chế độ ăn uống nghiêm ngặt là chìa khóa để kiểm soát các biến chứng, giảm gánh nặng cho các cơ quan khác, duy trì cân nặng và cải thiện chất lượng cuộc sống. Bài viết này sẽ đi sâu vào những nguyên tắc dinh dưỡng cốt lõi và những lưu ý cụ thể mà bệnh nhân và người nhà cần nắm vững.
Tầm quan trọng của dinh dưỡng đối với bệnh nhân chạy thận nhân tạo
Khi thận không còn hoạt động hiệu quả, các chất độc hại như ure, creatinine và các chất điện giải như kali, phốt pho sẽ tích tụ trong máu, gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm. Chạy thận nhân tạo giúp giải quyết vấn đề này, nhưng nó không thể thay thế hoàn toàn chức năng của một quả thận khỏe mạnh.
Dinh dưỡng hợp lý lúc này đóng vai trò “cộng sự” đắc lực của máy lọc máu, nhằm các mục đích:
- Ngăn ngừa suy dinh dưỡng: Quá trình lọc máu có thể làm mất protein và các vitamin tan trong nước. Hơn nữa, bệnh nhân thường chán ăn, ăn không ngon miệng. Dinh dưỡng đúng giúp bù đắp sự thiếu hụt này, duy trì khối cơ và thể trạng.
- Kiểm soát các biến chứng: Chế độ ăn phù hợp giúp kiểm soát nồng độ kali, phốt pho trong máu, ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm về tim mạch (rối loạn nhịp tim, ngừng tim) và xương khớp (loãng xương, vôi hóa mạch máu).
- Kiểm soát huyết áp và dịch cơ thể: Hạn chế muối (natri) và nước giúp kiểm soát huyết áp, giảm tình trạng phù nề, khó thở và giảm gánh nặng cho tim giữa hai chu kỳ lọc máu.
- Cải thiện chất lượng sống: Khi các chỉ số sinh hóa được kiểm soát tốt, người bệnh sẽ cảm thấy khỏe mạnh hơn, giảm các triệu chứng mệt mỏi, ngứa ngáy và có nhiều năng lượng hơn cho các hoạt động hàng ngày.
5 nguyên tắc “vàng” trong chế độ dinh dưỡng cho người chạy thận nhân tạo
Không giống như bệnh nhân suy thận mạn chưa lọc máu (cần hạn chế protein), chế độ ăn của người chạy thận nhân tạo có những điểm khác biệt căn bản. Dưới đây là 5 nguyên tắc quan trọng nhất.
1. Protein (chất đạm): Nạp đủ, không thừa, không thiếu
Đây là điểm thay đổi lớn nhất. Quá trình lọc máu làm mất một lượng đáng kể protein (amin acid) qua màng lọc. Nếu không bù đắp đủ, cơ thể sẽ tự “phá vỡ” khối cơ để lấy năng lượng, dẫn đến suy dinh dưỡng, yếu cơ và giảm sức đề kháng.
- Nhu cầu: Bệnh nhân chạy thận nhân tạo cần lượng protein cao hơn người bình thường, khoảng 1.0 – 1.4 g/kg cân nặng/ngày. (Ví dụ: người 50kg cần 50-70g protein mỗi ngày).
- Nguồn protein “quý”: Ưu tiên các loại protein có giá trị sinh học cao, tức là chứa đủ các acid amin thiết yếu và ít tạo ra ure. Nguồn tốt nhất là từ động vật: Thịt nạc (heo, bò, gà, vịt – bỏ da), cá (ưu tiên cá nước ngọt, cá sông hơn cá biển vì ít phốt pho hơn), trứng (đặc biệt là lòng trắng trứng), sữa và các chế phẩm sữa chuyên biệt dành cho người suy thận.
- Hạn chế: Các loại protein từ thực vật (đậu nành, đậu xanh, đậu phộng, các loại hạt) vì chúng thường đi kèm với hàm lượng kali và phốt pho cao.
2. Kali (potassium): Yếu tố then chốt bảo vệ tim
Kali rất cần thiết cho hoạt động của cơ và thần kinh, đặc biệt là tim. Tuy nhiên, ở bệnh nhân suy thận, kali không được đào thải hiệu quả. Nồng độ kali trong máu tăng cao (tăng kali máu) là một cấp cứu nội khoa, có thể gây rối loạn nhịp tim nghiêm trọng, thậm chí ngừng tim đột ngột.
Nguyên tắc: Hạn chế tối đa thực phẩm giàu kali.
Thực phẩm giàu kali CẦN TRÁNH:
- Trái cây: Chuối, cam, bưởi, quýt, bơ, dừa, kiwi, lựu, nho khô, mơ khô, dưa hấu.
- Rau củ: Khoai tây, khoai lang, cà chua, nấm, rau dền, rau muống, măng.
- Khác: Socola, cacao, các loại đậu.
Thực phẩm ít kali có thể dùng (với lượng vừa phải):
- Trái cây: Táo, lê, ổi, dâu tây, nho (xanh), thanh long, dứa.
- Rau củ: Bắp cải, su su, súp lơ, bầu, bí, dưa chuột, giá đỗ, cà tím.
Mẹo giảm kali trong rau củ: Khi chế biến, nên thái nhỏ rau, ngâm nước một lúc rồi luộc qua 2 lần nước (đổ bỏ nước luộc đầu). Cách này có thể giúp loại bỏ một phần kali.
3. Phốt pho (phosphorus): Ngăn ngừa biến chứng xương
Tương tự kali, phốt pho cũng bị tích tụ khi thận suy. Tăng phốt pho máu sẽ kéo theo hạ canxi máu. Để bù đắp, cơ thể sẽ huy động canxi từ xương ra máu, dẫn đến bệnh lý loãng xương, xương giòn, dễ gãy. Nguy hiểm hơn, canxi và phốt pho dư thừa sẽ lắng đọng, gây vôi hóa mạch máu, làm tăng nguy cơ tai biến, nhồi máu cơ tim.
Nguyên tắc: Kiểm soát chặt chẽ phốt pho.
Thực phẩm giàu phốt pho CẦN TRÁNH:
- Sữa và chế phẩm: Sữa bò tươi, phô mai, sữa chua, kem. (Chỉ dùng sữa chuyên biệt cho người suy thận).
- Nội tạng động vật: Gan, tim, cật, óc, lòng.
- Ngũ cốc nguyên hạt: Gạo lứt, bánh mì đen, yến mạch.
- Các loại hạt: Hạt điều, hạnh nhân, óc chó, đậu phộng.
- Đồ uống: Nước ngọt có gas (đặc biệt là Coca-Cola), bia.
- Thực phẩm chế biến sẵn: Đồ hộp, xúc xích.
Lưu ý: Bệnh nhân thường được bác sĩ kê thêm “chất kết dính phốt pho” (ví dụ: Calci Carbonat). Thuốc này phải được uống cùng với bữa ăn để nó gắn kết với phốt pho trong thức ăn và đào thải qua phân.
4. Natri (muối): Chìa khóa kiểm soát huyết áp và cơn khát
Natri (có nhiều trong muối ăn) là nguyên nhân chính gây giữ nước, phù nề và tăng huyết áp. Ở bệnh nhân chạy thận nhân tạo, huyết áp cao là yếu tố nguy cơ hàng đầu của bệnh tim mạch. Hơn nữa, ăn mặn sẽ khiến bệnh nhân khát và uống nhiều nước, vượt quá lượng dịch cho phép.
Nguyên tắc: Ăn nhạt. Lượng muối khuyến nghị thường dưới 2-3 gam/ngày (khoảng 1 thìa cà phê muối).
Cách giảm Natri:
- Không nêm nếm thêm muối, bột canh khi nấu ăn.
- Tuyệt đối không dùng các loại nước chấm mặn (nước mắm, nước tương, xì dầu, mắm tôm).
- Tránh xa thực phẩm chế biến sẵn: Xúc xích, lạp xưởng, thịt xông khói, đồ hộp, dưa muối, cà pháo, mì tôm.
Mẹo: Để tăng hương vị món ăn, có thể dùng các loại gia vị tự nhiên như tỏi, ớt, chanh, gừng, tiêu, thì là, lá hẹ…
5. Nước và chất lỏng: Giảm gánh nặng giữa hai chu kỳ lọc
Vì thận không còn khả năng đào thải nước tiểu, toàn bộ lượng chất lỏng nạp vào sẽ tích tụ trong cơ thể. Bệnh nhân phải chờ đến lần chạy thận nhân tạo tiếp theo để máy lọc lấy ra. Nếu uống quá nhiều, lượng dịch thừa sẽ gây phù, khó thở, tăng huyết áp cấp và suy tim.
Nguyên tắc: Hạn chế nghiêm ngặt lượng chất lỏng.
Cách tính lượng dịch: Lượng dịch cho phép mỗi ngày thường bằng lượng nước tiểu tồn dư (nếu có) + 500ml.
Lưu ý: “Chất lỏng” bao gồm tất cả mọi thứ: nước lọc, trà, sữa, canh, súp, cháo, và cả các thực phẩm lỏng ở nhiệt độ phòng (như kem, đá viên).
Mẹo quản lý cơn khát:
- Ăn nhạt (như nguyên tắc 4).
- Uống nước bằng ly nhỏ, nhấp từng ngụm.
- Ngậm kẹo cao su không đường hoặc một lát chanh mỏng.
- Xúc miệng bằng nước lạnh nhưng không nuốt.
Bảng tổng hợp: Người chạy thận nhân tạo nên ăn gì và kiêng gì?
Để dễ dàng áp dụng, dưới đây là bảng tổng hợp các nhóm thực phẩm:
| Nhóm thực phẩm | Nên chọn (Hàm lượng K, P thấp) | Nên hạn chế hoặc tránh (Hàm lượng K, P cao) |
| Protein | Lòng trắng trứng, ức gà, cá rô phi, cá lóc, cá diêu hồng, thịt nạc (lợn, bò). | Lòng đỏ trứng, nội tạng, thịt chế biến sẵn (xúc xích, thịt xông khói), đậu nành, các loại hạt, tôm khô. |
| Tinh bột | Gạo trắng, bánh mì trắng, bún, phở, miến dong, bột sắn dây. | Gạo lứt, bánh mì nguyên cám, khoai tây, khoai lang, khoai môn, ngô (bắp). |
| Rau củ | Bắp cải, súp lơ trắng, dưa chuột, bí xanh, mướp, giá đỗ, rau muống (đã trụng). | Cà chua, rau dền, măng tây, rau ngót, nấm, atiso, rau mồng tơi, củ dền. |
| Trái cây | Táo, lê, ổi, dâu tây, thanh long (vừa phải), nho xanh, mận. | Chuối, cam, bưởi, quýt, dưa hấu, kiwi, bơ, sầu riêng, mít, trái cây khô, nước dừa. |
| Sữa & Phụ gia | Sữa công thức chuyên biệt cho người suy thận (theo chỉ định), dầu thực vật. | Sữa bò, sữa chua, phô mai, bơ, kem, cacao, sô cô la, nước ngọt có gas, thực phẩm đóng hộp. |
Gợi ý thực đơn mẫu 01 ngày cho người chạy thận nhân tạo
Dưới đây là một thực đơn tham khảo, đã được tính toán để hạn chế kali, phốt pho, natri và nước, đồng thời đảm bảo protein.
(Lưu ý: Thực đơn này chỉ mang tính chất tham khảo. Mỗi bệnh nhân cần có sự tư vấn từ chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng thực đơn phù hợp với thể trạng, cân nặng và kết quả xét nghiệm máu.)
Bữa sáng (7:00): 1 bát miến gà (gồm 100g miến, 50g thịt ức gà xé, giá đỗ, hành lá. Nước dùng nấu nhạt, chỉ dùng khoảng 100-150ml nước dùng).
Bữa phụ (9:00): 1 quả ổi nhỏ (khoảng 100g).
Bữa trưa (12:00):
- Cơm trắng: 1-2 bát (150g).
- Thịt heo nạc rim nhạt: 70g (rim với ít tỏi, tiêu, không dùng nước mắm).
- Canh bí xanh: 1 bát nhỏ (ăn phần cái, hạn chế tối đa nước canh).
Bữa tối (18:00):
- Cơm trắng: 1-2 bát (150g).
- Cá diêu hồng hấp gừng: 100g cá (hấp với gừng, hành, không tẩm ướp mặn).
- Rau bắp cải luộc (luộc 2 nước): 150g.
Tổng lượng dịch (ước tính): Nước canh (50ml) + Nước uống (450ml) = 500ml.
Dinh dưỡng là một trụ cột không thể thiếu trong quá trình điều trị của bệnh nhân chạy thận nhân tạo. Một chế độ ăn đúng đắn không chỉ là gánh nặng “phải kiêng” mà là một “vũ khí” giúp người bệnh kiểm soát biến chứng, cải thiện sức khỏe và kéo dài sự dẻo dai. Việc tuân thủ 5 nguyên tắc vàng: Đủ Protein – Giảm Kali – Giảm Phốt pho – Giảm Natri – Hạn chế Nước đòi hỏi sự kiên trì của người bệnh và sự thấu hiểu, hỗ trợ từ gia đình. Hãy luôn tham khảo ý kiến của bác sĩ và chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng một kế hoạch ăn uống cá nhân hóa, phù hợp nhất với tình trạng sức khỏe của bạn.
Có thể bạn quan tâm:
