Xuất huyết não (một dạng của đột quỵ não) là tình trạng y tế khẩn cấp xảy ra khi một mạch máu trong não bị vỡ, gây chảy máu vào các mô xung quanh. Tình trạng này có tỷ lệ tử vong và tàn phế cực kỳ cao nếu không được can thiệp kịp thời. Bạn cần có kiến thức về cấp cứu xuất huyết não tại chỗ đúng cách cho người bệnh trước khi xe cấp cứu kịp đến nơi. Bài viết này sẽ cung cấp các vấn đề cốt lõi giúp bạn bình tĩnh xử lý tình huống giảm thiểu biến chứng cho người bệnh.
Hiểu đúng về xuất huyết não và thời gian vàng trong cấp cứu
Trước khi đi sâu vào các thao tác kỹ thuật, chúng ta cần hiểu rõ bản chất của cơn tai biến này để có tâm thế xử lý bình tĩnh và chính xác.
Xuất huyết não là gì?
Khác với nhồi máu não (do cục máu đông gây tắc nghẽn), xuất huyết não xảy ra khi thành mạch máu bị vỡ (thường do cao huyết áp lâu ngày hoặc dị dạng mạch máu). Máu tràn ra chèn ép nhu mô não, làm tăng áp lực nội sọ và gây chết tế bào não chỉ trong vài phút.
Tại sao kỹ năng cấp cứu tại chỗ lại quyết định sự sống còn?
Cứ mỗi phút trôi qua không được điều trị, người bệnh có thể mất đi khoảng 2 triệu tế bào thần kinh. Việc cấp cứu tại chỗ cho bệnh nhân bị xuất huyết não là vô cùng quan trọng. Trong thời gian xe cấp cứu chưa tới kịp, biết cách sơ cứu cho người bệnh sẽ giúp họ giảm thiểu được các biến chứng không mong muốn:
Mục tiêu của cấp cứu xuất huyết não tại chỗ không phải là chữa khỏi bệnh tại nhà (điều này là không thể), mà là duy trì sự sống, bảo vệ đường thở và ngăn chặn tổn thương thứ cấp trong lúc chờ vận chuyển y tế chuyên nghiệp. Việc xử lý sai (ví dụ: bế xốc người bệnh dậy, cho uống thuốc hạ huyết áp bừa bãi) có thể làm khối máu tụ lan rộng nhanh hơn hoặc gây sặc vào phổi (viêm phổi hít), dẫn đến tử vong trước khi đến viện.
Nhận diện dấu hiệu sớm để thực hiện cấp cứu xuất huyết não tại chỗ kịp thời
Các triệu chứng của xuất huyết não thường diễn ra đột ngột và dữ dội hơn so với nhồi máu não. Dưới đây là những dấu hiệu và quy tắc quan trọng:
Quy tắc BE-FAST trong nhận diện đột quỵ
Đây là quy chuẩn quốc tế để nhận diện nhanh chóng:
- B – Balance (Cân bằng): Người bệnh đột ngột mất thăng bằng, chóng mặt dữ dội, đi loạng choạng hoặc không thể ngồi vững.
- E – Eyes (Mắt): Mờ mắt đột ngột ở một hoặc cả hai bên, hoặc nhìn đôi (song thị).
- F – Face (Khuôn mặt): Yêu cầu người bệnh cười hoặc nhe răng. Quan sát xem một bên mặt có bị xệ xuống, méo miệng hay nhân trung bị lệch không.
- A – Arm (Tay): Yêu cầu người bệnh giơ cả hai tay lên cao. Nếu một bên tay yếu hơn, rơi xuống trước hoặc không thể giơ lên, đây là dấu hiệu liệt nửa người.
- S – Speech (Lời nói): Người bệnh nói ngọng, nói lắp, lời nói vô nghĩa hoặc không hiểu lời người khác nói.
- T – Time (Thời gian): Nếu có bất kỳ dấu hiệu nào trên, hãy gọi ngay cấp cứu 115. Đừng chờ đợi xem các triệu chứng có tự hết hay không.
Các dấu hiệu đặc thù của xuất huyết não
Ngoài BE-FAST, xuất huyết não thường đi kèm với:
- Đau đầu dữ dội: Cảm giác đau như “búa bổ”, chưa từng gặp trước đây.
- Nôn mửa: Do áp lực nội sọ tăng cao đột ngột.
- Rối loạn ý thức: Người bệnh nhanh chóng rơi vào trạng thái lơ mơ, ngủ gà hoặc hôn mê sâu.
- Co giật: Có thể xảy ra ở giai đoạn khởi phát.
Lưu ý quan trọng: Ngay khi phát hiện các dấu hiệu trên, hãy ghi nhớ chính xác thời điểm khởi phát triệu chứng. Thông tin này cực kỳ quan trọng để bác sĩ quyết định phương án dùng thuốc hoặc phẫu thuật khi đến viện.
Quy trình 5 bước cấp cứu xuất huyết não tại chỗ
Hãy thực hiện tuần tự và bình tĩnh các bước sau để đảm bảo an toàn tối đa cho người bệnh.
Bước 1: Gọi hỗ trợ y tế khẩn cấp (115)
Hành động đầu tiên và quan trọng nhất trong quy trình cấp cứu xuất huyết não tại chỗ là gọi 115 hoặc cơ sở y tế gần nhất có khả năng điều trị đột quỵ.
- Thông báo rõ tình trạng: “Nghi ngờ đột quỵ/xuất huyết não”.
- Cung cấp địa chỉ chính xác.
- Lắng nghe hướng dẫn của nhân viên điều phối y tế trong lúc chờ xe đến.
Bước 2: Ổn định vị trí và tư thế người bệnh
Trong lúc chờ xe cấp cứu, tuyệt đối không được tự ý di chuyển người bệnh bằng xe máy hay cõng, vác. Sự rung lắc mạnh có thể làm mạch máu vỡ to hơn.
Nếu người bệnh còn tỉnh: Đỡ người bệnh nằm xuống một mặt phẳng thoáng mát, yên tĩnh. Kê cao đầu và vai một góc khoảng 30 độ so với cơ thể. Tư thế này giúp giảm áp lực nội sọ, hạn chế lượng máu dồn lên não, từ đó giảm bớt mức độ xuất huyết.
Nếu người bệnh lơ mơ hoặc hôn mê: Chuyển người bệnh sang tư thế nằm nghiêng an toàn (Recovery Position).
- Cho bệnh nhân nằm nghiêng sang một bên (tốt nhất là nghiêng sang bên không bị liệt).
- Tay phía dưới duỗi thẳng vuông góc, tay phía trên vắt qua vai đối diện. Chân phía trên co gập lại tạo điểm tựa.
- Tại sao phải nằm nghiêng? Người bị xuất huyết não rất dễ bị nôn mửa. Tư thế nằm ngửa sẽ khiến chất nôn hoặc đờm dãi trào ngược vào đường thở (phổi), gây suy hô hấp hoặc viêm phổi hít – nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trước khi tổn thương não giết chết bệnh nhân.
Bước 3: Kiểm soát đường thở
Đảm bảo đường thở thông thoáng là nguyên tắc sống còn trong cấp cứu xuất huyết não tại chỗ.
- Nới lỏng quần áo: Cởi bớt cúc áo cổ, tháo thắt lưng, cà vạt hoặc áo ngực để người bệnh dễ thở và máu lưu thông tốt hơn.
- Lấy dị vật: Kiểm tra miệng người bệnh. Nếu có răng giả, thức ăn hay đờm dãi, hãy dùng tay (có quấn vải gạc) móc sạch ra ngoài.
- Nếu người bệnh bị nôn, hãy giữ đầu họ nghiêng sang một bên và lau sạch chất nôn ngay lập tức.
Bước 4: Kiểm soát thân nhiệt và các chỉ số sinh tồn
Nếu bệnh nhân co giật: Không được giữ chặt chân tay, hãy để không gian xung quanh thoáng đãng để tránh va đập. Dùng khăn mềm chèn vào giữa hai hàm răng (nếu có thể làm an toàn) để tránh cắn vào lưỡi, nhưng tuyệt đối không dùng vật cứng.
Giữ ấm cơ thể: Nếu trời lạnh, hãy đắp chăn mỏng. Nếu người bệnh sốt cao, hãy nới lỏng quần áo và chườm ấm ở nách/bẹn, nhưng không dùng thuốc hạ sốt đường uống.
Bước 5: Theo dõi liên tục và bàn giao
Quan sát liên tục nhịp thở và phản ứng của người bệnh. Nếu người bệnh ngưng tim, ngưng thở, cần tiến hành hồi sức tim phổi (CPR) ngay lập tức. Khi xe cấp cứu đến, hãy bàn giao đầy đủ thông tin:
- Thời gian khởi phát.
- Các triệu chứng đã gặp.
- Các loại thuốc người bệnh đang dùng (đặc biệt là thuốc chống đông máu, thuốc huyết áp).
Những sai lầm chết người cần tránh khi sơ cứu đột quỵ
Trong dân gian lưu truyền rất nhiều phương pháp không có cơ sở khoa học. Khi thực hiện cấp cứu xuất huyết não tại chỗ, việc KHÔNG LÀM GÌ đôi khi quan trọng ngang với việc LÀM GÌ. Dưới đây là những điều cấm kỵ:
Tuyệt đối không chích máu đầu ngón tay hay dái tai:
Nhiều người tin rằng chích máu sẽ giúp “hạ áp lực”. Đây là quan niệm sai lầm hoàn toàn. Lý do: Việc chích máu gây đau đớn, kích thích thần kinh làm huyết áp tăng vọt thêm. Huyết áp càng cao, máu chảy ra từ mạch não càng mạnh, tình trạng xuất huyết càng tồi tệ. Ngoài ra, nó còn gây nguy cơ nhiễm trùng và làm mất thời gian sơ cứu quý báu.
Không cho ăn uống hay dùng thuốc:
Người bị đột quỵ thường bị rối loạn nuốt. Cho uống nước, sữa, hay thuốc lúc này rất dễ gây sặc vào phổi, gây tắc đường thở và tử vong tức thì. Nguy cơ dùng sai thuốc:
- Aspirin: Đây là thuốc chống kết tập tiểu cầu dùng cho nhồi máu não (do cục máu đông). Nhưng với xuất huyết não (đang chảy máu), uống Aspirin giống như “đổ thêm dầu vào lửa”, làm máu chảy không cầm được và dẫn đến tử vong nhanh chóng. Tại nhà, bạn không thể phân biệt được là nhồi máu hay xuất huyết nếu không có máy chụp CT, nên tuyệt đối KHÔNG ĐƯỢC CHO UỐNG THUỐC.
- Thuốc hạ huyết áp: Việc hạ huyết áp đột ngột (tụt huyết áp) sẽ làm giảm dòng máu nuôi vùng não tranh tối tranh sáng (vùng não chưa chết hẳn), làm tổn thương não lan rộng hơn.
Không cạo gió, xoa dầu:
Việc cạo gió gây đau, làm tăng huyết áp. Xoa dầu nóng cũng làm giãn mạch ngoại vi nhưng không giải quyết được vấn đề trong não, ngược lại mùi dầu nồng có thể gây khó thở cho bệnh nhân.
Cấp cứu xuất huyết não tại chỗ là một cuộc đua với thời gian mà ở đó, sự bình tĩnh và kiến thức chuẩn y khoa của người thân là phao cứu sinh duy nhất của người bệnh trước khi đến viện. Hãy nhớ kỹ 3 nguyên tắc vàng: Gọi 115 ngay lập tức – Đặt nằm nghiêng an toàn – Tuyệt đối không tự ý cho uống thuốc.
Xuất huyết não để lại những di chứng nặng nề, nhưng nếu được sơ cứu đúng cách ngay tại chỗ và đưa đến bệnh viện trong “thời gian vàng” (tốt nhất là 3-4 giờ đầu), cơ hội sống sót và phục hồi chức năng của người bệnh sẽ tăng lên đáng kể. Hy vọng bài viết này đã trang bị cho bạn những kiến thức thiết thực nhất để bảo vệ sức khỏe cho chính mình và gia đình.
Có thể bạn quan tâm:
