Tai biến mạch máu não là một trong những bệnh lý nguy hiểm hàng đầu hiện nay, có thể xảy ra đột ngột và để lại hậu quả nặng nề nếu không được cấp cứu kịp thời. Không chỉ đe dọa trực tiếp đến tính mạng, tai biến còn là nguyên nhân gây liệt, suy giảm trí nhớ và mất khả năng lao động lâu dài. Việc hiểu rõ nguyên nhân, nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo và chủ động phòng ngừa đóng vai trò quyết định trong việc giảm thiểu biến chứng và bảo vệ sức khỏe não bộ.
Tai biến mạch máu não là gì? Thực trạng hiện nay
Tai biến mạch máu não (hay còn gọi là đột quỵ não) là tình trạng mạch máu não (bao gồm động mạch, mao mạch hoặc tĩnh mạch) bị tắc nghẽn hoặc vỡ đột ngột, không do chấn thương sọ não. Sự cố này khiến dòng máu nuôi dưỡng não bị gián đoạn, làm các tế bào não thiếu oxy và dưỡng chất nghiêm trọng.
Theo thống kê hằng năm của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tai biến mạch máu não là một trong những nguyên nhân gây tử vong cao thứ 2 tại Việt Nam và top 10 nguyên nhân tử vong hàng đầu trên thế giới, đồng thời là nguyên nhân phổ biến dẫn đến tàn phế lâu dài ở người trưởng thành, gây gánh nặng lớn cho gia đình và hệ thống y tế.
Ngay cả khi may mắn được cứu sống, người bệnh vẫn đối mặt với nguy cơ cao gặp các biến chứng nghiêm trọng như tê liệt tay chân, liệt nửa người, rối loạn ngôn ngữ khiến việc giao tiếp trở nên khó khăn, suy giảm trí nhớ và mất khả năng lao động. Đáng lo ngại, tỷ lệ tai biến đang có xu hướng gia tăng và trẻ hóa, khiến việc nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo và chủ động phòng ngừa đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong bảo vệ sức khỏe và tính mạng con người.
Tai biến mạch máu não được xếp vào nhóm cấp cứu y khoa tối khẩn cấp vì:
- Tế bào não có thể chết chỉ sau 3–5 phút thiếu oxy
- Tổn thương não xảy ra nhanh và không hồi phục
- Thời gian cấp cứu quyết định trực tiếp: Khả năng sống sót và ức độ di chứng sau tai biến
Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, tai biến có thể gây tử vong nhanh chóng hoặc để lại di chứng nặng nề suốt đời.
Cơ chế xảy ra tai biến mạch máu não
Đột quỵ xảy ra khi:
- Mạch máu não bị tắc nghẽn do cục máu đông
- Hoặc vỡ mạch máu, khiến máu tràn ra ngoài mô não
Khi các mao mạch não bị tắc hoặc vỡ, tế bào não không còn được cung cấp đủ oxy và dưỡng chất. Chỉ sau vài phút, các tế bào não bắt đầu chết dần và không thể phục hồi. Thời gian gián đoạn càng kéo dài, số lượng tế bào não bị tổn thương càng nhiều, dẫn đến hậu quả ngày càng nghiêm trọng.
Phân loại tai biến mạch máu não
Tai biến mạch máu não có thể được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Tuy nhiên, trong thực hành lâm sàng, cách phân loại phổ biến và quan trọng nhất là dựa vào cơ chế tổn thương mạch máu não. Theo đó, đột quỵ được chia thành hai nhóm chính: do thiếu máu não và do xuất huyết não.
Tai biến mạch máu não do thiếu máu não (nhồi máu não)
Tai biến do thiếu máu não xảy ra khi mạch máu não bị tắc nghẽn, thường do cục máu đông hình thành tại chỗ hoặc di chuyển từ nơi khác đến, làm ngăn cản dòng máu nuôi dưỡng não.
Đây là dạng đột quỵ não phổ biến nhất, chiếm phần lớn các trường hợp. Khi dòng máu bị gián đoạn, tế bào não không được cung cấp đủ oxy và dưỡng chất, dẫn đến tổn thương và chết dần nếu không được can thiệp kịp thời.
Nguyên nhân thường gặp:
- Xơ vữa động mạch
- Huyết khối hoặc thuyên tắc mạch
- Bệnh tim mạch (đặc biệt là rung nhĩ)
Tai biến mạch máu não do xuất huyết não
Tai biến do xuất huyết não xảy ra khi mạch máu não bị vỡ, khiến máu tràn vào nhu mô não hoặc khoang xung quanh não, gây chèn ép và phá hủy tế bào não.
Mặc dù tỷ lệ gặp thấp hơn so với nhồi máu não, nhưng xuất huyết não thường nguy hiểm hơn, tiến triển nhanh và có tỷ lệ tử vong cao.
Nguyên nhân thường liên quan đến:
- Tăng huyết áp kéo dài
- Dị dạng mạch máu não
- Thành mạch yếu, dễ vỡ
Việc xác định đúng loại tai biến mạch máu não có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, bởi điều này quyết định phương pháp điều trị phù hợp, ảnh hưởng trực tiếp đến tiên lượng và khả năng hồi phục của người bệnh, đồng thời giúp bác sĩ và người bệnh lựa chọn biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhằm hạn chế nguy cơ tái phát trong tương lai.
Nguyên nhân gây tai biến mạch máu não
Đột quỵ xảy ra do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó các bệnh lý nền và lối sống không lành mạnh là những yếu tố nguy cơ hàng đầu.
Tăng huyết áp
Tăng huyết áp là nguyên nhân phổ biến nhất gây tai biến mạch máu não. Huyết áp cao kéo dài làm tổn thương thành mạch, dễ dẫn đến vỡ mạch máu não hoặc hình thành cục máu đông gây tắc nghẽn.
Xơ vữa động mạch
Xơ vữa động mạch khiến lòng mạch bị hẹp, cản trở dòng máu lưu thông lên não. Các mảng xơ vữa có thể bong ra tạo thành cục máu đông, làm tăng nguy cơ nhồi máu não.
Bệnh tim mạch
Các bệnh lý tim mạch như rung nhĩ, suy tim, bệnh van tim có thể làm hình thành cục máu đông trong tim. Khi cục máu đông di chuyển lên não, chúng có thể gây tắc mạch máu não đột ngột.
Đái tháo đường
Người mắc đái tháo đường có nguy cơ cao bị tai biến mạch máu não do đường huyết tăng cao làm tổn thương mạch máu, thúc đẩy quá trình xơ vữa động mạch.
Rối loạn mỡ máu
Cholesterol và triglyceride tăng cao góp phần hình thành mảng xơ vữa trong lòng mạch, làm tăng nguy cơ tắc nghẽn mạch máu não.
Lối sống không lành mạnh
Thói quen hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia, it vận động, chế độ ăn nhiều muối, nhiều chất béo,…có thể làm tăng nguy cơ tăng huyết áp, xơ vữa động mạch và các bệnh tim mạch – các yếu tố trực tiếp gây tai biến.
Yếu tố tuổi tác và di truyền
Tuổi càng cao, nguy cơ tai biến mạch máu não càng lớn. Ngoài ra, người có tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch hoặc tai biến mạch máu não cũng có nguy cơ cao hơn người bình thường.
Đối tượng có nguy cơ cao cần đặc biệt lưu ý
Tai biến mạch máu não có thể xảy ra ở bất kỳ ai, tuy nhiên một số đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao hơn và cần đặc biệt chú ý theo dõi sức khỏe để phòng ngừa sớm. Cụ thể gồm:
- Người trên 50 tuổi: Tuổi càng cao, hệ mạch máu càng dễ bị xơ vữa và tổn thương.
- Người bị tăng huyết áp: Huyết áp cao kéo dài làm tăng nguy cơ vỡ hoặc tắc mạch máu não.
- Người mắc bệnh tim mạch như rung nhĩ, suy tim, bệnh van tim.
- Người bị đái tháo đường và rối loạn mỡ máu, do mạch máu dễ bị xơ vữa và hẹp lòng mạch.
- Người thừa cân, béo phì, ít vận động thể chất.
- Người hút thuốc lá, uống nhiều rượu bia, sinh hoạt không lành mạnh.
- Người từng bị tai biến hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh.
Những đối tượng này cần kiểm tra sức khỏe định kỳ, kiểm soát tốt các bệnh lý nền và duy trì lối sống khoa học nhằm giảm thiểu nguy cơ xảy ra tai biến mạch máu não.
Dấu hiệu nhận biết tai biến mạch máu não sớm
Nhận biết sớm các dấu hiệu tai biến mạch máu não có ý nghĩa sống còn, giúp người bệnh được cấp cứu kịp thời và giảm thiểu nguy cơ tử vong cũng như di chứng nặng nề.
Dấu hiệu điển hình theo quy tắc FAST
Quy tắc FAST là cách đơn giản và hiệu quả để nhận biết tai biến sớm:
- Méo miệng, lệch mặt: Khi cười hoặc nói, một bên mặt bị xệ xuống.
- Yếu hoặc liệt tay chân: Thường xảy ra ở một bên cơ thể, không thể nâng hoặc cử động bình thường.
- Nói ngọng, khó nói: Nói không rõ chữ, nói lắp hoặc không hiểu người khác nói gì.
- Thời gian là yếu tố quyết định: Khi xuất hiện các dấu hiệu trên, cần gọi cấp cứu ngay lập tức.
Các triệu chứng khác cần cảnh giác
Ngoài các dấu hiệu điển hình, người bệnh còn có thể gặp:
- Đau đầu dữ dội, đột ngột, không rõ nguyên nhân
- Hoa mắt, chóng mặt, mất thăng bằng
- Giảm hoặc mất thị lực một hoặc hai mắt
- Rối loạn ý thức, lú lẫn, thậm chí hôn mê
Tai biến mạch máu não nguy hiểm như thế nào? Di chứng khôn lường
Tai biến mạch máu não là tình trạng y khoa đặc biệt nguy hiểm, có thể đe dọa trực tiếp đến tính mạng người bệnh nếu không được phát hiện và cấp cứu kịp thời. Chỉ trong vài phút thiếu oxy, các tế bào não đã bắt đầu tổn thương không hồi phục, khiến nguy cơ tử vong cao hoặc để lại hậu quả nặng nề.
Ngay cả khi được cứu sống, nhiều người bệnh vẫn phải đối mặt với các di chứng khôn lường, ảnh hưởng lâu dài đến chất lượng cuộc sống, bao gồm:
- Liệt tay chân, liệt nửa người, hạn chế khả năng vận động
- Rối loạn ngôn ngữ, nói khó, nói ngọng hoặc mất khả năng giao tiếp
- Suy giảm trí nhớ, giảm khả năng nhận thức
- Mất khả năng lao động, phụ thuộc vào người thân trong sinh hoạt hằng ngày
- Nguy cơ tái phát tai biến cao hơn so với người bình thường
Những hậu quả này không chỉ gây tổn thất về sức khỏe cho người bệnh mà còn tạo gánh nặng lớn cho gia đình và xã hội, do chi phí điều trị, chăm sóc và phục hồi chức năng kéo dài. Vì vậy, việc nhận biết sớm, xử trí kịp thời và chủ động phòng ngừa tai biến mạch máu não có ý nghĩa vô cùng quan trọng.
Cách xử trí khi nghi ngờ tai biến mạch máu não
Khi nghi ngờ người bệnh có dấu hiệu đột quỵ não, việc xử trí đúng cách và kịp thời có vai trò quyết định đến khả năng sống sót và mức độ di chứng. Tuyệt đối không chủ quan hay tự ý điều trị tại nhà.
Những việc cần làm ngay
- Gọi cấp cứu và hỗ trợ đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất càng sớm càng tốt.
- Giữ người bệnh nằm yên, đầu hơi nghiêng sang một bên để tránh sặc nếu có nôn ói.
- Nới lỏng quần áo, đảm bảo đường thở thông thoáng.
- Ghi nhớ thời điểm khởi phát triệu chứng, vì đây là yếu tố quan trọng giúp bác sĩ quyết định phương pháp điều trị.
Những việc tuyệt đối không nên làm
- Không tự ý cho người bệnh uống thuốc, kể cả thuốc hạ huyết áp hay thuốc chống đông.
- Không cạo gió, chích máu, bấm huyệt hoặc áp dụng các biện pháp dân gian.
- Không cho ăn uống khi người bệnh có rối loạn ý thức hoặc khó nuốt.
Khi người bệnh được đưa đến bệnh viện, bác sĩ sẽ tiến hành thăm khám và chẩn đoán xem có phải tai biến mạch máu não hay không. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), để xác định tai biến mạch máu não cần dựa trên ba tiêu chuẩn lâm sàng quan trọng, bao gồm:
- Có triệu chứng thần kinh khu trú
- Triệu chứng khởi phát đột ngột
- Không có chấn thương sọ não
Nếu người bệnh đáp ứng đầy đủ cả ba tiêu chuẩn này, khả năng mắc tai biến có thể lên đến 95–99%.
Sau đó, bác sĩ sẽ chỉ định các phương pháp chẩn đoán hình ảnh như chụp cắt lớp vi tính (CT scan) hoặc chụp cộng hưởng từ (MRI) não nhằm xác định chính xác nguyên nhân tai biến là tắc nghẽn mạch máu não hay xuất huyết não. Việc phân biệt đúng thể bệnh giúp bác sĩ lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp, can thiệp kịp thời để hạn chế ổ tổn thương lan rộng.
Điều trị tai biến mạch máu não càng sớm không chỉ giúp cứu sống người bệnh, giảm thiểu di chứng mà còn tuân theo nguyên tắc tối ưu khả năng phục hồi, đồng thời phòng ngừa nguy cơ đột quỵ tái phát trong tương lai.
Phòng ngừa tai biến mạch máu não hiệu quả
Tai biến mạch máu não hoàn toàn có thể phòng ngừa và giảm thiểu nguy cơ nếu chủ động kiểm soát tốt các yếu tố nguy cơ và duy trì lối sống lành mạnh. Việc phòng ngừa không chỉ cần thiết với người khỏe mạnh mà đặc biệt quan trọng đối với những đối tượng có nguy cơ cao. Bạn cần:
- Kiểm soát huyết áp, đường huyết, mỡ máu: Giúp hạn chế tổn thương và xơ vữa mạch máu não.
- Điều trị tốt các bệnh tim mạch: Giảm nguy cơ hình thành cục máu đông gây tắc mạch.
- Bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia: Bảo vệ thành mạch và ổn định huyết áp.
- Ăn uống khoa học: Giảm muối, giảm chất béo, tăng rau xanh và trái cây.
- Tập luyện thể dục đều đặn: Giúp tăng cường tuần hoàn máu và kiểm soát cân nặng.
- Khám sức khỏe định kỳ: Phát hiện sớm yếu tố nguy cơ và phòng ngừa kịp thời.
Hy vọng qua những chia sẻ trên, bạn đọc đã có thêm những thông tin cần thiết về tai biến mạch máu não, từ nguyên nhân, dấu hiệu nhận biết sớm đến cách xử trí và phòng ngừa hiệu quả. Mọi người nên chủ động bảo vệ sức khỏe, khám định kỳ và thay đổi lối sống lành mạnh sẽ giúp giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh cũng như hạn chế những hậu quả đáng tiếc có thể xảy ra.
THAM KHẢO THÊM:
