Đột quỵ thiếu máu não cục bộ hay còn gọi là nhồi máu não chiếm tới 85% tổng số các ca đột quỵ hiện nay. Đây là một “kẻ giết người thầm lặng” có thể để lại những di chứng nặng nề về vận động, ngôn ngữ và trí tuệ nếu không được phát hiện và xử lý trong “thời gian vàng”. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu chi tiết từ định nghĩa, cơ chế bệnh sinh đến các phương pháp phòng ngừa và lưu ý quan trọng để bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình.
Đột quỵ thiếu máu não cục bộ là gì?
Đột quỵ thiếu máu não cục bộ là tình trạng dòng máu nuôi dưỡng não bộ bị tắc nghẽn đột ngột tại một hoặc nhiều nhánh động mạch. Não bộ là cơ quan tiêu thụ oxy và năng lượng lớn nhất cơ thể, dù chỉ chiếm khoảng 2% trọng lượng nhưng nó đòi hỏi tới 20% lượng oxy cung cấp. Khi mạch máu bị tắc, vùng nhu mô não tương ứng sẽ rơi vào tình trạng thiếu oxy và glucose.
Cơ chế “Vùng tranh tối tranh sáng”
Đây là khái niệm then chốt trong điều trị đột quỵ. Khi một mạch máu bị tắc, sẽ có hai vùng tổn thương:
- Vùng lõi (Core): Nơi tế bào não chết gần như ngay lập tức do thiếu máu hoàn toàn.
- Vùng tranh tối tranh sáng (Penumbra): Vùng bao quanh vùng lõi, nơi tế bào não đang bị tổn thương nhưng chưa chết hẳn. Nếu được tái thông mạch máu kịp thời, các tế bào ở vùng này có thể hồi phục hoàn toàn. Đây chính là mục tiêu của mọi biện pháp cấp cứu.
Phân loại chi tiết theo cơ chế bệnh sinh
Y khoa hiện đại chia đột quỵ thiếu máu não thành 3 phân nhóm chính dựa trên nguồn gốc của tác nhân gây tắc:
- Huyết khối tại chỗ: Cục máu đông hình thành ngay tại vị trí lòng mạch bị tổn thương (thường do mảng xơ vữa bong ra hoặc nứt vỡ). Điều này thường xảy ra ở các động mạch lớn như động mạch cảnh trong hoặc động mạch não giữa.
- Thuyên tắc từ xa: Cục máu đông hình thành từ một nơi khác (phổ biến nhất là từ tim do rung nhĩ hoặc từ các mảng xơ vữa ở cung động mạch chủ). Cục máu này trôi theo dòng chảy và mắc kẹt tại các mạch máu nhỏ hơn ở não.
- Nhồi máu ổ khuyết: Xảy ra khi các động mạch xuyên rất nhỏ nằm sâu trong não bị tắc. Dạng này thường liên quan chặt chẽ đến tình trạng cao huyết áp mãn tính.
Nguyên nhân gây đột quỵ thiếu máu não cục bộ
Tại sao mạch máu não lại bị tắc? Có một sự kết hợp phức tạp giữa lối sống, di truyền và các bệnh lý nền. Dưới đây là những nguyên nhân và yếu tố nguy cơ:
Xơ vữa động mạch
Xơ vữa động mạch là quá trình tích tụ cholesterol xấu (LDL), các đại thực bào và canxi trên thành mạch, tạo thành các mảng cứng. Quá trình này bắt đầu từ rất sớm nhưng không gây triệu chứng cho đến khi lòng mạch bị hẹp trên 70% hoặc mảng xơ vữa bị vỡ ra, kích hoạt quá trình đông máu gây tắc nghẽn toàn bộ.
Nhóm bệnh lý tim mạch
Tim và não có mối liên hệ mật thiết. Các bệnh lý sau đây làm tăng nguy cơ hình thành cục máu đông:
- Rung nhĩ: Tâm nhĩ co bóp không đều làm máu bị quẩn lại, tạo thành cục máu đông. Khi tim bơm máu, cục máu này bay thẳng lên não.
- Bệnh van tim: Van tim bị hẹp hoặc hở cũng là nơi lý tưởng để huyết khối hình thành.
- Suy tim: Lực bơm máu yếu làm dòng máu lưu thông chậm, tăng nguy cơ đông máu.
Cao huyết áp
Áp lực máu quá cao kéo dài làm rách lớp nội mạc mạch máu, khiến thành mạch trở nên xơ cứng và mất đàn hồi. Đây là yếu tố nguy cơ lớn nhất có thể điều chỉnh được. Nếu kiểm soát tốt huyết áp, nguy cơ đột quỵ có thể giảm tới 40 – 50%.
Đái tháo đường và rối loạn chuyển hóa
Lượng đường trong máu cao làm đẩy nhanh quá trình xơ vữa động mạch gấp 2-3 lần so với người bình thường. Ngoài ra, người tiểu đường thường đi kèm với tình trạng béo phì và mỡ máu cao, tạo thành một “vòng lặp bệnh lý” nguy hiểm.
Yếu tố lối sống và môi trường
- Hút thuốc lá: Làm tăng gấp đôi nguy cơ đột quỵ. Khói thuốc phá hủy thành mạch và làm tăng độ kết dính của tiểu cầu.
- Rượu bia: Lạm dụng rượu làm tăng huyết áp và gây ra các rối loạn nhịp tim.
- Ô nhiễm môi trường: Các nghiên cứu mới đây cho thấy bụi mịn (PM2.5) có khả năng xâm nhập vào máu, gây viêm hệ thống và thúc đẩy đột quỵ.
Dấu hiệu nhận biết đột quỵ thiếu máu não cục bộ
Các triệu chứng của đột quỵ thiếu máu não cục bộ thường xuất hiện rất đột ngột. Hãy luôn ghi nhớ quy tắc mở rộng BEFAST để không bỏ lỡ giây phút nào:
Phân tích chi tiết quy tắc BEFAST
- B (Balance – Thăng bằng): Bệnh nhân cảm thấy như mặt đất đang nghiêng ngả, không thể đi thẳng hàng, hoặc đột ngột ngã quỵ.
- E (Eyes – Thị giác): Mất thị lực hoàn toàn một bên hoặc nhìn một thành hai (song thị). Điều này xảy ra do vùng não điều khiển thị giác hoặc các dây thần kinh vận nhãn bị thiếu máu.
- F (Face – Khuôn mặt): Yêu cầu bệnh nhân cười hoặc nhe răng. Nếu một bên khóe miệng không nhấc lên được, nhân trung lệch sang một bên, đó là dấu hiệu liệt dây thần kinh số VII trung ương.
- A (Arms – Tay chân): Yêu cầu bệnh nhân giơ hai tay ra phía trước. Nếu một bên tay từ từ rơi xuống hoặc không thể cử động, đó là yếu nửa người.
- S (Speech – Ngôn ngữ): Yêu cầu bệnh nhân nhắc lại một câu đơn giản. Nếu họ nói líu nhíu, dùng sai từ hoặc hoàn toàn không hiểu câu hỏi, đây là dấu hiệu tổn thương vùng ngôn ngữ (Broca hoặc Wernicke).
- T (Time – Thời gian): Đây là lúc quan trọng nhất. Ghi lại thời điểm phát hiện và gọi ngay 115.
Cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA)
Nhiều người thấy các dấu hiệu trên xuất hiện rồi biến mất sau 15-30 phút nên chủ quan cho rằng mình chỉ bị “trúng gió”. Tuy nhiên, y khoa gọi đây là “đột quỵ cảnh báo”. Khoảng 1/3 số người bị TIA sẽ bị đột quỵ thực sự trong vòng 1 năm nếu không điều trị dự phòng.
Chẩn đoán và điều trị đột quỵ thiếu máu não cục bộ
Khi vào bệnh viện, mục tiêu duy nhất là: Tái thông mạch máu càng nhanh càng tốt.
Chẩn đoán hình ảnh kỹ thuật cao
- CT Scanner không thuốc: Để phân biệt ngay lập tức giữa thiếu máu cục bộ và xuất huyết não. Nếu là thiếu máu, hình ảnh CT trong những giờ đầu có thể bình thường, nhưng nếu là xuất huyết, máu sẽ hiện lên vùng trắng rất rõ.
- CT Angiography (CTA): Bơm thuốc cản quang để dựng hình mạch máu não, tìm chính xác vị trí cục máu đông đang nằm.
- MRI Diffusion (Khuếch tán): Đây là tiêu chuẩn vàng để phát hiện nhồi máu não ở giai đoạn cực sớm (chỉ vài phút sau khi tắc).
Các phương pháp điều trị tái thông hiện đại
- Thuốc tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch (rTPA): Thuốc có tác dụng làm tan cục máu đông. Hiệu quả nhất trong vòng 3 giờ và tối đa là 4,5 giờ kể từ khi khởi phát.
- Lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học (Mechanical Thrombectomy): Đây là một cuộc cách mạng trong điều trị đột quỵ. Bác sĩ sẽ luồn một ống thông từ động mạch đùi lên đến tận mạch máu não bị tắc, sau đó dùng một dụng cụ như chiếc “lưới” hoặc “máy hút” để kéo cục máu đông ra ngoài. Phương pháp này có thể áp dụng cho các trường hợp tắc mạch lớn với thời gian mở rộng lên đến 24 giờ trong một số trường hợp có hỗ trợ của phần mềm đánh giá vùng tưới máu não (như RAPID).
- Quản lý huyết áp và đường huyết: Trong giai đoạn cấp, bác sĩ sẽ không hạ huyết áp quá nhanh để đảm bảo áp lực tưới máu cho vùng não đang bị tổn thương.
Các lưu ý quan trọng về phục hồi chức năng và phòng ngừa tái phát
Đột quỵ không kết thúc sau khi bệnh nhân rời khỏi phòng cấp cứu. Quá trình phục hồi và phòng ngừa là một cuộc chiến dài hạn.
Phục hồi chức năng
Não bộ có khả năng “tái lập trình”. Các tế bào não lành có thể học cách đảm nhiệm chức năng của các tế bào đã chết.
- Vật lý trị liệu: Tập vận động để tránh teo cơ, cứng khớp và học lại cách đi lại.
- Hoạt động trị liệu: Tập các kỹ năng sinh hoạt hàng ngày như cầm thìa, mặc áo, đánh răng.
- Âm ngữ trị liệu: Rất quan trọng cho bệnh nhân bị thất ngôn (khó nói) hoặc rối loạn nuốt (để tránh sặc phổi).
Chế độ dinh dưỡng
- Chế độ ăn Địa Trung Hải: Nhiều rau xanh, cá, dầu oliu và các loại hạt được chứng minh làm giảm đáng kể nguy cơ đột quỵ tái phát.
- Giảm muối tối đa: Không quá 5g muối/ngày để bảo vệ thận và ổn định huyết áp.
- Bổ sung Kali: Có nhiều trong chuối, khoai tây, giúp mạch máu thư giãn.
Tuân thủ thuốc
Bệnh nhân đột quỵ thiếu máu não cục bộ thường phải dùng thuốc suốt đời:
- Thuốc chống kết tập tiểu cầu (Aspirin, Clopidogrel): Ngăn ngừa hình thành cục máu đông mới.
- Thuốc Statin: Không chỉ giảm mỡ máu mà còn giúp “làm bền” mảng xơ vữa, ngăn chúng bị vỡ ra gây tắc mạch lần nữa.
Kiểm soát tâm lý
Khoảng 30-50% bệnh nhân sau đột quỵ bị trầm cảm. Điều này làm chậm quá trình phục hồi vận động. Gia đình cần đặc biệt quan tâm, khích lệ và nếu cần, hãy tham vấn bác sĩ tâm thần để dùng thuốc hỗ trợ.
Những quan niệm sai lầm về đột quỵ thiếu máu não cục bộ
Để bảo vệ cộng đồng khỏi những hậu quả đáng tiếc, cần đính chính các quan niệm sai lầm sau:
- “Đột quỵ là do trúng gió”: Sai. Đây là bệnh lý mạch máu. Cạo gió hay xoa dầu không có tác dụng, ngược lại làm mất thời gian vàng.
- “Uống An Cung Ngưu Hoàng Hoàn để phòng ngừa”: Sai. Đây là thuốc có chứa kim loại nặng (thủy ngân, thạch tín) và chỉ được dùng trong một số trường hợp cụ thể theo chỉ định của bác sĩ Đông y phối hợp. Tự ý dùng có thể gây ngộ độc hoặc xuất huyết nặng hơn.
- “Chờ bệnh nhân tỉnh lại rồi mới đi viện”: Sai hoàn toàn. Bệnh nhân càng nằm lâu, não càng chết nhiều.
Đột quỵ thiếu máu não cục bộ là một thảm họa sức khỏe nhưng hoàn toàn có thể giảm thiểu thiệt hại nếu cộng đồng có kiến thức đúng đắn. Việc nhận diện sớm triệu chứng qua quy tắc BEFAST, đưa bệnh nhân đến đúng cơ sở y tế có khả năng can thiệp mạch và tuân thủ lộ trình điều trị sau đột quỵ là “kiềng ba chân” giúp bệnh nhân trở lại với cuộc sống bình thường.
Có thể bạn quan tâm:
