Hen suyễn ở trẻ em có nguy hiểm không? Nguyên nhân, dấu hiệu và các lưu ý

Hen suyễn ở trẻ em là một trong những bệnh hô hấp mạn tính phổ biến và dễ tái phát, khiến nhiều cha mẹ lo lắng không biết bệnh có nguy hiểm hay ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển của trẻ hay không. Nếu không được phát hiện và kiểm soát đúng cách, hen suyễn có thể dẫn đến những cơn khó thở cấp, thậm chí đe dọa tính mạng. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh, các dấu hiệu nhận biết sớm và những lưu ý quan trọng để bảo vệ hệ hô hấp của trẻ một cách hiệu quả.

Hen suyễn ở trẻ em là gì?

Hen suyễn ở trẻ em (còn gọi là hen phế quản/suyễn) là một bệnh lý hô hấp mạn tính xảy ra khi đường thở của trẻ trở nên viêm, phù nề và nhạy cảm quá mức. Lúc này, các ống phế quản co thắt lại, tiết nhiều dịch nhầy khiến không khí khó lưu thông, gây ra các triệu chứng như khò khè, ho kéo dài, khó thở và tức ngực.

Bệnh có thể tái phát nhiều lần, đặc biệt khi trẻ tiếp xúc với dị nguyên (bụi, lông thú, phấn hoa, nấm mốc…), khi thay đổi thời tiết hoặc khi trẻ mắc các bệnh viêm nhiễm đường hô hấp. Hen suyễn không thể chữa khỏi hoàn toàn nhưng có thể kiểm soát tốt nếu được điều trị đúng và phòng ngừa hợp lý.

Hen suyễn ở trẻ em có nguy hiểm không?

Ước tính đến năm 2025, số người mắc hen suyễn trên toàn cầu có thể đạt tới khoảng 400 triệu trường hợp. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có khoảng 15 triệu người mất khả năng lao động vì bệnh lý này và khoảng 250.000 trường hợp tử vong liên quan đến hen suyễn. Ước tính hằng năm có khoảng 500.000 bệnh nhân hen phải nhập viện điều trị tích cực, trong đó trẻ dưới 18 tuổi chiếm gần 35%.

Tại Việt Nam, một số khảo sát cho thấy tỷ lệ hiện mắc hen suyễn chung là khoảng 3,9%, trong đó trẻ em chiếm khoảng 3,2% và người trưởng thành khoảng 4,3%.

Hen suyễn ở trẻ em được đánh giá là một bệnh nguy hiểm nếu không được phát hiện sớm và kiểm soát đúng cách. Khi đường thở của trẻ bị viêm và co thắt đột ngột, trẻ có thể rơi vào tình trạng khó thở cấp, thở rít, mệt lả… và nếu không được xử trí kịp thời, cơn hen nặng có thể đe dọa tính mạng.

Ngoài nguy cơ cấp tính, hen suyễn còn có thể gây ra nhiều hệ lụy lâu dài như:

_ Suy giảm chức năng phổi, ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất.

_ Gián đoạn giấc ngủ, khiến trẻ mệt mỏi, giảm khả năng tập trung học tập.

_ Tăng nguy cơ viêm nhiễm hô hấp tái phát như viêm phổi, viêm phế quản.

_ Dễ khiến trẻ hạn chế vận động, mất tự tin và kém hòa nhập hơn so với bạn bè.

Mặc dù nguy hiểm, nhưng nếu trẻ được điều trị đúng phác đồ, tránh các tác nhân khởi phát và theo dõi định kỳ, hen suyễn hoàn toàn có thể được kiểm soát, giúp trẻ sinh hoạt và học tập bình thường như những trẻ khỏe mạnh khác.

Nguyên nhân gây hen suyễn ở trẻ em

Cho đến nay, y học vẫn chưa xác định chính xác nguyên nhân trực tiếp gây ra hen suyễn ở trẻ em. Nhiều nghiên cứu cho thấy bệnh có mối liên quan rõ rệt đến yếu tố di truyền, nhưng không chỉ dừng lại ở đó. Các yếu tố môi trường, nhiễm trùng hô hấp và những phơi nhiễm khác trong giai đoạn đầu đời cũng có thể góp phần làm tăng nguy cơ xuất hiện bệnh.

Dưới đây là những yếu tố được ghi nhận có thể làm tăng khả năng mắc hen suyễn ở trẻ và khiến bệnh diễn tiến nặng hơn:

Yếu tố di truyền

Trẻ có cha hoặc mẹ bị hen suyễn thường có nguy cơ mắc bệnh cao hơn. Sự tương tác giữa gen và môi trường trong những năm đầu đời ảnh hưởng lớn đến quá trình hình thành hệ miễn dịch của trẻ – yếu tố quan trọng trong sự phát triển bệnh hen.

Giới tính

Trẻ trai có tỷ lệ mắc hen suyễn cao hơn trẻ gái, với tỷ lệ khoảng 1,5:1 ở nhóm tuổi từ 5–14. Tuy nhiên, ở trẻ gái, các triệu chứng hen lại thường xuất hiện rầm rộ và nặng nề hơn.

Chủng tộc

Tỷ lệ mắc hen suyễn có sự khác biệt rõ rệt giữa các nhóm dân số:

_ Trẻ da đen: 15,8%

_ Trẻ da trắng: 7,3%

_ Trẻ châu Á: 6%

_ Trẻ người Mỹ La Tinh: 3,9%

Cơ địa dị ứng

Những trẻ có cơ địa dị ứng – như dị ứng thực phẩm, viêm mũi dị ứng hoặc chàm – dễ phát triển hen suyễn hơn do hệ miễn dịch phản ứng quá mức với các tác nhân từ môi trường.

Tiếp xúc với môi trường ô nhiễm

Khói bụi, khí thải và đặc biệt là khói thuốc lá (kể cả tiếp xúc thụ động trước sinh hoặc sau sinh) có thể làm tổn thương đường thở của trẻ và thúc đẩy sự phát triển của hen.

Tình trạng sức khỏe của trẻ

Một số vấn đề sức khỏe sớm ở trẻ làm tăng nguy cơ bị hen, bao gồm:

_ Trẻ sinh non, nhẹ cân.

_ Thừa cân hoặc suy dinh dưỡng.

_ Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD).

_ Nhiễm trùng hô hấp sớm và tái diễn.

Hen suyễn có lây không?

Hen suyễn không phải là bệnh gây ra bởi vi khuẩn hay virus, vì vậy không thể lây từ người này sang người khác. Đây là bệnh lý mạn tính liên quan đến cơ địa, môi trường và đáp ứng miễn dịch của từng trẻ.

Dấu hiệu nhận biết hen suyễn ở trẻ

Hen suyễn ở trẻ thường tiến triển âm thầm và dễ bị nhầm lẫn với cảm lạnh hay viêm đường hô hấp. Tuy nhiên, cha mẹ có thể nhận biết sớm bệnh thông qua những dấu hiệu đặc trưng sau:

_ Ho kéo dài, đặc biệt về đêm

_ Khò khè hoặc thở rít

_ Khó thở, thở nhanh

_ Nặng ngực, mệt mỏi

_ Giấc ngủ bị gián đoạn

Các triệu chứng hen suyễn ở trẻ có thể bùng phát một cách đột ngột khi trẻ vận động mạnh, cười lớn hoặc tiếp xúc với các yếu tố gây dị ứng như phấn hoa, mạt bụi, lông vật nuôi hay không khí lạnh. Ở những trẻ đã có cơ địa hen, tình trạng sẽ dễ trở nên nghiêm trọng hơn khi trẻ mắc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp, đặc biệt là do virus như cúm hoặc RSV.

Đa số trẻ bị hen suyễn bắt đầu biểu hiện triệu chứng trong những năm đầu đời, thường là trước mốc 5 tuổi. Cha mẹ nên đưa trẻ đi khám ngay nếu thấy:

_ Trẻ thở rút lõm lồng ngực, cánh mũi phập phồng.

_ Môi hoặc đầu ngón tay tím tái.

_ Trẻ khó nói thành câu dài vì hụt hơi.

_ Trẻ lơ mơ, mệt kiệt sức sau cơn ho hoặc khó thở.

Cách chẩn đoán hen suyễn ở trẻ

Chẩn đoán hen suyễn ở trẻ em đòi hỏi bác sĩ kết hợp giữa khai thác triệu chứng, khám lâm sàng và một số xét nghiệm chuyên sâu. Tùy vào độ tuổi của trẻ, các phương pháp đánh giá sẽ khác nhau để đảm bảo độ chính xác.

Khai thác triệu chứng và tiền sử bệnh

Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về:

_ Tần suất ho, khò khè, khó thở.

_ Các yếu tố kích phát như vận động, thời tiết, dị nguyên.

_ Tiền sử dị ứng của trẻ và gia đình (viêm mũi dị ứng, chàm, hen suyễn).

_ Tình trạng bệnh xuất hiện theo từng đợt hay kéo dài.

Khám lâm sàng

Bác sĩ nghe phổi để phát hiện tiếng rít, khò khè hoặc các dấu hiệu gợi ý tình trạng tắc nghẽn đường thở. Ngoài ra, bác sĩ sẽ kiểm tra mức độ co kéo cơ hô hấp, sự mệt mỏi và nhịp thở của trẻ.

Đo chức năng hô hấp (Spirometry)

Áp dụng cho trẻ trên 5–6 tuổi vì cần sự phối hợp nhịp nhàng. Xét nghiệm giúp đánh giá:

_ Lượng khí mà trẻ hít vào và thở ra.

_ Mức độ tắc nghẽn đường thở.

_ Đáp ứng của đường thở với thuốc giãn phế quản.

Test kích thích phế quản hoặc test hồi phục phế quản

Dùng để đánh giá mức độ tăng phản ứng đường thở. Nếu sau khi dùng thuốc giãn phế quản mà chức năng phổi cải thiện rõ ràng, điều này gợi ý đến hen suyễn.

Xét nghiệm dị ứng

Bao gồm test lẩy da hoặc xét nghiệm máu (IgE đặc hiệu) nhằm xác định dị nguyên kích phát hen như bụi nhà, phấn hoa, lông vật nuôi…

Chụp X-quang phổi

Không dùng để chẩn đoán hen suyễn trực tiếp, nhưng giúp loại trừ các bệnh lý khác như dị vật đường thở, viêm phổi hoặc dị tật phổi.

Theo dõi đáp ứng điều trị

Trong nhiều trường hợp, bác sĩ có thể cho trẻ dùng thử thuốc kiểm soát hen trong một thời gian. Nếu triệu chứng cải thiện rõ rệt, điều này giúp củng cố chẩn đoán.

Điều trị hen suyễn ở trẻ em

Điều trị hen suyễn ở trẻ em nhằm mục tiêu kiểm soát triệu chứng, ngăn cơn hen cấp và giúp trẻ sinh hoạt bình thường. Việc điều trị cần tuân thủ theo phác đồ của bác sĩ, kết hợp quản lý môi trường sống và theo dõi lâu dài.

Nguyên tắc điều trị:

_ Giảm viêm đường thở và hạn chế co thắt phế quản.

_ Ngừa cơn hen tái phát.

_ Giúp trẻ duy trì hoạt động bình thường, ngủ ngon và phát triển thể chất tốt.

_ Hạn chế tối đa tác dụng phụ của thuốc.

Thuốc điều trị hen suyễn

Thuốc cắt cơn (giảm triệu chứng nhanh)

Dùng khi trẻ lên cơn khó thở, thở rít hoặc khò khè.

_ Thuốc giãn phế quản tác dụng ngắn (SABA) như salbutamol.

_ Tác dụng: mở rộng phế quản nhanh chóng, giúp trẻ dễ thở.

_ Sử dụng qua: bình hít định liều (MDI), máy khí dung hoặc buồng đệm theo hướng dẫn.

Thuốc kiểm soát lâu dài

Dùng hằng ngày để ngăn chặn viêm và giảm tần suất cơn hen.

_ Corticosteroid dạng hít (ICS) – nền tảng điều trị hen ở trẻ.

_ Thuốc kháng leukotriene (montelukast) – phù hợp với trẻ có cơ địa dị ứng.

_ Thuốc giãn phế quản tác dụng kéo dài (LABA) – chỉ dùng khi có chỉ định và luôn kết hợp với ICS.

Thuốc điều trị trong các trường hợp nặng

_ Corticoid uống hoặc tiêm (chỉ dùng ngắn ngày).

_ Thuốc giãn phế quản đường khí dung liều cao.

_ Điều trị tại bệnh viện nếu trẻ khó thở nặng.

Sử dụng thiết bị hỗ trợ hô hấp

_ Buồng đệm (spacer) giúp thuốc hít vào phổi tốt hơn, đặc biệt với trẻ nhỏ.

_ Máy khí dung thích hợp cho trẻ không phối hợp được khi dùng bình xịt.

_ Cần vệ sinh thiết bị đúng cách để tránh nhiễm khuẩn.

Cách phòng ngừa hen suyễn ở trẻ

Mặc dù hiện nay chưa có cách nào phòng tránh hoàn toàn bệnh hen suyễn ở trẻ, nhưng phụ huynh vẫn có thể chủ động áp dụng nhiều biện pháp để giúp giảm nguy cơ khởi phát bệnh.

_ Giữ không gian sống sạch và thoáng, hạn chế bụi, nấm mốc và lông thú để giảm nguy cơ kích ứng.

_ Tránh hoàn toàn khói thuốc lá, vì đây là tác nhân hàng đầu khiến trẻ dễ khởi phát cơn hen.

_ Bảo vệ trẻ khi thời tiết thay đổi, giữ ấm đúng cách và tránh cho trẻ tiếp xúc trực tiếp với không khí lạnh.

_ Tăng cường sức đề kháng bằng chế độ dinh dưỡng đầy đủ, ngủ đủ giấc và tiêm phòng đầy đủ.

_ Hạn chế các mùi mạnh như nước hoa, chất tẩy rửa hay khói bếp.

_ Chăm sóc sớm các bệnh hô hấp để ngăn nguy cơ làm nặng thêm hen suyễn.

_ Khuyến khích trẻ vận động nhẹ nhàng, tránh gắng sức quá mức.