Nôn trớ ở trẻ em là tình trạng khá phổ biến, thường khiến các bậc cha mẹ lo lắng. Tuy nhiên, không phải lúc nào nôn trớ cũng là dấu hiệu của bệnh lý nguy hiểm. Việc hiểu rõ nguyên nhân, các dấu hiệu đi kèm và cách xử trí đúng đắn là vô cùng quan trọng để đảm bảo sức khỏe và sự phát triển của trẻ. Bài viết này sẽ đi sâu vào vấn đề trẻ nôn trớ nhiều, cung cấp cái nhìn toàn diện từ định nghĩa, nguyên nhân, dấu hiệu nguy hiểm và hướng dẫn xử trí an toàn, chuẩn y khoa.
Trẻ nôn trớ nhiều là gì? Có nguy hiểm không?
Để hiểu đúng về tình trạng trẻ nôn trớ nhiều, trước hết, chúng ta cần phân biệt rõ ràng giữa “trớ” và “nôn” (hay ói). Sự phân biệt này giúp cha mẹ đánh giá chính xác mức độ nghiêm trọng của tình trạng.
Phân biệt trớ (ọc sữa) và nôn (ói)
- Trớ (Regurgitation): Là hiện tượng sữa hoặc thức ăn lỏng từ dạ dày trào ngược lên miệng một cách tự nhiên và nhẹ nhàng, không cần sự co bóp mạnh của cơ bụng. Lượng trớ ra thường ít. Trẻ thường không có biểu hiện khó chịu, quấy khóc nhiều trước hoặc sau khi trớ. Trớ là hiện tượng sinh lý phổ biến, thường gặp ở trẻ dưới 6 tháng tuổi, và sẽ giảm dần khi trẻ lớn hơn.
- Nôn (Vomiting): Là phản xạ tống xuất mạnh mẽ chất chứa trong dạ dày ra ngoài. Quá trình này có sự tham gia của các cơ bụng và cơ hoành, tạo ra áp lực mạnh. Trẻ thường biểu hiện khó chịu, mặt tái, hoặc đổ mồ hôi trước khi nôn. Nôn thường là dấu hiệu của bệnh lý hoặc kích thích dạ dày mạnh.
Tình trạng trẻ nôn trớ nhiều thường ám chỉ việc trớ xảy ra với tần suất cao (có thể sau mỗi cữ bú/ăn) hoặc lượng trớ ra lớn, gây ảnh hưởng đến tổng lượng dinh dưỡng mà trẻ hấp thụ.
Trớ sinh lý và trớ bệnh lý
Trớ sinh lý xảy ra do sự chưa hoàn thiện của hệ tiêu hóa trẻ sơ sinh (dạ dày nằm ngang, cơ thắt thực quản dưới lỏng lẻo). Đây là tình trạng không nguy hiểm nếu trẻ vẫn tăng cân đều đặn, ngủ ngon và phát triển bình thường.
Ngược lại, trớ bệnh lý (thường là dấu hiệu của trào ngược dạ dày thực quản hoặc các bệnh lý khác) sẽ gây ra các vấn đề nghiêm trọng:
- Giảm cân hoặc chậm tăng cân: Trẻ không nhận đủ dinh dưỡng.
- Biến chứng hô hấp: Trớ liên tục có thể dẫn đến viêm thực quản hoặc viêm phổi hít do chất trớ trào ngược vào đường hô hấp.
- Khó chịu kéo dài: Trẻ quấy khóc, khó ngủ, từ chối bú/ăn do cảm giác nóng rát (ợ nóng).
Nếu trẻ nôn trớ nhiều nhưng tăng cân tốt và không có dấu hiệu bất thường nào khác, cha mẹ không cần quá lo lắng. Tuy nhiên, nếu nôn trớ kèm theo các dấu hiệu cảnh báo dưới đây, đó có thể là dấu hiệu nguy hiểm.
Nguyên nhân gây nôn trớ ở trẻ em
Nguyên nhân dẫn đến tình trạng trẻ nôn trớ nhiều rất đa dạng, bao gồm cả yếu tố sinh lý tự nhiên và các bệnh lý cần được can thiệp y tế.
Nguyên nhân sinh lý và thói quen
Đặc điểm giải phẫu hệ tiêu hóa: Ở trẻ nhỏ, dạ dày nằm ở vị trí cao và nằm ngang, góc nối giữa thực quản và dạ dày chưa được tạo hình hoàn chỉnh, đồng thời cơ thắt thực quản dưới còn yếu và chưa đóng kín hoàn toàn. Các yếu tố này khiến thức ăn dễ bị trào ngược.
Kỹ thuật cho ăn không đúng cách:
- Bú quá no: Dạ dày trẻ có dung tích nhỏ. Việc cho bú quá nhiều trong một lần sẽ tạo áp lực lớn, gây trớ.
- Nuốt hơi: Khi trẻ bú không đúng tư thế hoặc bú bình không đầy sữa, trẻ sẽ nuốt phải nhiều không khí. Khi không khí thoát ra ngoài (ợ hơi) sẽ kéo theo sữa. Đây là lý do hàng đầu khiến trẻ nôn trớ nhiều.
- Thay đổi tư thế đột ngột: Bế xốc, rung lắc, hoặc cho trẻ nằm ngay sau khi bú/ăn có thể kích thích nôn trớ.
- Ho, hắt hơi, rặn mạnh: Các hoạt động này làm tăng áp lực ổ bụng và dễ gây trớ.
Nguyên nhân bệnh lý
Khi nôn trớ vượt ra khỏi mức độ sinh lý, nó có thể là dấu hiệu của các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng hơn:
Bệnh lý đường tiêu hóa:
- Trào ngược dạ dày thực quản (GERD) bệnh lý: Đây là tình trạng trào ngược kéo dài và gây ra các triệu chứng nghiêm trọng như chậm tăng cân, viêm thực quản.
- Hẹp phì đại môn vị: Thường gặp ở trẻ 2-6 tuần tuổi. Biểu hiện đặc trưng là nôn vọt (chất nôn bắn xa), nôn ra sữa không chứa mật, nhưng trẻ vẫn đói nhanh sau khi nôn.
- Tắc ruột, lồng ruột: Nôn trớ đột ngột, liên tục, có thể nôn ra dịch mật (màu xanh hoặc vàng đậm), đi kèm với đau bụng, chướng bụng, và phân có máu.
- Dị ứng đạm sữa bò (CMPA): Gây kích ứng đường tiêu hóa, dẫn đến nôn trớ, tiêu chảy hoặc táo bón, phân có nhầy máu, và các triệu chứng ngoài da như chàm.
Nhiễm trùng: Viêm dạ dày ruột, nhiễm trùng đường tiểu, viêm phổi, viêm màng não. Các bệnh nhiễm trùng thường gây nôn trớ kèm theo sốt cao và các dấu hiệu nhiễm trùng toàn thân khác.
Bệnh lý thần kinh: Các vấn đề như viêm màng não hoặc xuất huyết não có thể gây tăng áp lực nội sọ, dẫn đến nôn vọt không liên quan đến bữa ăn, kèm theo các dấu hiệu thần kinh khác (li bì, thóp phồng).
Biểu hiện nôn trớ kèm theo dấu hiệu nguy hiểm
Cha mẹ cần theo dõi sát sao tình trạng của trẻ. Các dấu hiệu dưới đây được coi là “cờ đỏ” và yêu cầu phải đưa trẻ đi khám bác sĩ ngay lập tức vì có thể là dấu hiệu của một cấp cứu y tế hoặc bệnh lý nghiêm trọng.
Dấu hiệu liên quan đến tính chất nôn
Nôn vọt: Chất nôn được tống ra khỏi miệng mạnh mẽ, bắn xa, không phải là sự trào ra nhẹ nhàng. Đây là dấu hiệu của tắc nghẽn (hẹp môn vị) hoặc tăng áp lực nội sọ (bệnh lý thần kinh).
Chất nôn có màu sắc bất thường:
- Màu xanh lá cây/vàng đậm (chứa mật): Đây là dấu hiệu của tắc nghẽn đường ruột cấp tính, một tình trạng ngoại khoa nguy hiểm.
- Màu đỏ, hồng hoặc nâu đen (chứa máu): Có thể do viêm loét thực quản, chảy máu đường tiêu hóa trên.
Chất nôn có mùi hôi hoặc mùi phân: Thường là dấu hiệu của tắc ruột nghiêm trọng.
Nôn không liên quan đến bữa ăn: Đặc biệt là nôn vào ban đêm hoặc nôn ngay khi vừa tỉnh dậy.
Dấu hiệu toàn thân nghiêm trọng
- Dấu hiệu mất nước nặng: Đây là biến chứng nguy hiểm nhất của việc trẻ nôn trớ nhiều liên tục. Các dấu hiệu bao gồm: môi khô, da khô, khóc không có nước mắt, thóp lõm (ở trẻ sơ sinh), đi tiểu ít (ít hơn 6 lần/ngày hoặc không tiểu trong 6-8 giờ), li bì, khó đánh thức.
- Rối loạn tăng trưởng: Trẻ không tăng cân, sụt cân, hoặc chậm phát triển thể chất.
- Sốt cao: Nôn trớ kèm theo sốt trên $38.5^\circ C$ có thể là dấu hiệu của nhiễm trùng nghiêm trọng.
- Thay đổi hành vi và ý thức: Trẻ quấy khóc không dỗ được, co giật, li bì, ngủ gà, cổ cứng.
- Rối loạn tiêu hóa dưới: Nôn trớ kèm theo tiêu chảy cấp, phân lỏng nước, hoặc phân có nhầy máu.
- Khó thở, tím tái: Đặc biệt là sau khi nôn trớ, có thể là dấu hiệu của viêm phổi hít.
Cha mẹ cần đặc biệt lưu ý và không được chủ quan với bất kỳ dấu hiệu cảnh báo nào kể trên.
Cách xử lý nôn trớ ở trẻ em an toàn
Việc xử lý nôn trớ cần được tiến hành theo hai bước: xử lý cấp thời khi trẻ đang trớ/nôn, và áp dụng các biện pháp điều chỉnh sinh hoạt để giảm tần suất.
Xử lý cấp thời khi trẻ đang nôn trớ
Mục tiêu quan trọng nhất là đảm bảo đường thở của trẻ thông thoáng, tránh sặc chất nôn vào phổi (viêm phổi hít).
Đổi tư thế ngay lập tức:
- Trẻ sơ sinh/nhỏ: Đặt trẻ nằm nghiêng sang một bên, hoặc bế trẻ thẳng đứng. Tuyệt đối không để trẻ nằm ngửa vì chất nôn dễ trào ngược vào khí quản.
- Trẻ lớn hơn: Đỡ trẻ ngồi dậy, cúi đầu về phía trước để chất nôn tự chảy ra ngoài.
Làm sạch: Nhanh chóng dùng khăn mềm hoặc gạc sạch lau sạch chất nôn trong miệng và mũi trẻ.
Theo dõi: Giữ trẻ ở tư thế an toàn cho đến khi cơn nôn trớ qua đi hoàn toàn.
Biện pháp điều chỉnh sinh hoạt (Giảm nôn trớ sinh lý)
Đối với các trường hợp trẻ nôn trớ nhiều do nguyên nhân sinh lý, việc điều chỉnh kỹ thuật cho ăn và sinh hoạt là phương pháp điều trị hiệu quả nhất.
- Chia nhỏ bữa ăn: Giảm lượng sữa hoặc thức ăn trong mỗi cữ, đồng thời tăng số lần cho trẻ bú/ăn trong ngày. Điều này giúp dạ dày trẻ không bị quá tải.
- Vỗ ợ hơi thường xuyên: Vỗ ợ hơi cho trẻ giữa cữ bú và sau khi bú xong. Việc ợ hơi giúp loại bỏ không khí nuốt phải, giảm áp lực trong dạ dày.
- Duy trì tư thế sau ăn: Giữ trẻ ở tư thế thẳng đứng (ôm trẻ) ít nhất 20-30 phút sau khi ăn. Tuyệt đối không cho trẻ nằm ngay hoặc thay đổi tư thế đột ngột.
- Nâng cao đầu khi ngủ: Nếu trẻ hay trớ khi ngủ, cha mẹ có thể kê cao đầu giường khoảng (chú ý: chỉ nâng cao nệm hoặc giường, không dùng gối mềm trực tiếp dưới đầu trẻ sơ sinh để tránh nguy cơ đột tử ở trẻ sơ sinh – SIDS).
- Đảm bảo kỹ thuật bú đúng: Đảm bảo trẻ ngậm bắt vú đúng cách (khi bú mẹ) hoặc núm vú bình sữa luôn đầy sữa (khi bú bình) để giảm thiểu việc nuốt không khí.
- Làm đặc thức ăn: Trong trường hợp trào ngược nặng hơn, bác sĩ có thể đề nghị sử dụng các chất làm đặc sữa (như tinh bột gạo, bột ngũ cốc) nhưng việc này phải được chỉ định và giám sát y tế.
Điều trị y tế chuyên sâu
Nếu các biện pháp điều chỉnh sinh hoạt không hiệu quả hoặc nôn trớ được xác định do bệnh lý (GERD, hẹp môn vị, nhiễm trùng), bác sĩ sẽ chỉ định phương pháp điều trị thích hợp:
- Bù nước và điện giải: Nếu trẻ nôn trớ nhiều dẫn đến mất nước, sử dụng dung dịch Oresol theo chỉ dẫn của bác sĩ hoặc truyền dịch tĩnh mạch tại bệnh viện.
- Điều trị nội khoa: Đối với GERD bệnh lý, bác sĩ có thể kê toa các loại thuốc kháng acid hoặc thuốc điều chỉnh nhu động ruột, nhưng việc sử dụng thuốc cho trẻ nhỏ luôn phải thận trọng và tuân thủ nghiêm ngặt chỉ định.
- Can thiệp ngoại khoa: Trong các trường hợp cấp cứu như hẹp môn vị, tắc ruột, lồng ruột, trẻ cần được phẫu thuật kịp thời.
Một số lưu ý quan trọng phòng ngừa nôn trớ ở trẻ
Phòng ngừa nôn trớ là cách tốt nhất để đảm bảo trẻ khỏe mạnh và giảm bớt lo lắng cho cha mẹ.
- Theo dõi cân nặng và chiều cao của trẻ theo biểu đồ tăng trưởng chuẩn. Nếu trẻ nôn trớ nhiều nhưng vẫn phát triển bình thường, cha mẹ có thể yên tâm và tiếp tục áp dụng các biện pháp chăm sóc sinh lý. Sự tăng trưởng là chỉ số quan trọng nhất đánh giá ảnh hưởng của nôn trớ.
- Quản lý môi trường và vệ sinh, tránh cho trẻ bú/ăn trong môi trường ồn ào, có nhiều kích thích vì trẻ có thể nuốt nhiều không khí hơn.
- Đảm bảo vệ sinh tay, bình sữa, và dụng cụ ăn uống của trẻ để phòng ngừa các bệnh nhiễm trùng đường tiêu hóa gây nôn trớ.
- Cha mẹ nên ghi lại chi tiết các thông tin sau để cung cấp cho bác sĩ thời gian xảy ra nôn trớ, số lượng ước tính của chất nôn, tính chất (chỉ sữa, sữa lẫn thức ăn, dịch xanh/vàng, có máu, nôn vọt hay trớ nhẹ), các dấu hiệu kèm theo (sốt, tiêu chảy, quấy khóc).
- Trong trường hợp nghi ngờ trẻ dị ứng đạm sữa bò, bác sĩ có thể đề nghị mẹ loại bỏ các sản phẩm từ sữa bò và trứng khỏi chế độ ăn của mình trong một thời gian để theo dõi tình trạng nôn trớ và các triệu chứng khác của trẻ.
- Đảm bảo trẻ được đưa đi khám sức khỏe và tiêm chủng đầy đủ theo lịch. Việc này giúp phát hiện sớm các bệnh lý tiềm ẩn có thể gây ra tình trạng nôn trớ bất thường.
Tình trạng trẻ nôn trớ nhiều là một thách thức chung mà hầu hết cha mẹ phải đối mặt. Với sự hiểu biết đúng đắn về nguyên nhân sinh lý và bệnh lý, cùng với việc áp dụng các kỹ thuật cho ăn và tư thế chăm sóc chuẩn mực, cha mẹ có thể giúp trẻ giảm thiểu tình trạng nôn trớ, đảm bảo trẻ hấp thụ đầy đủ dinh dưỡng và phát triển tối ưu. Điều quan trọng là luôn luôn lắng nghe cơ thể trẻ và tìm đến sự tư vấn y tế chuyên nghiệp khi xuất hiện các dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm.
Có thể bạn quan tâm:
